Kế hoạch kỹ lưỡng nhưng thí điểm chưa hiệu quả
Ngay từ năm 2024, thành phố Hà Nội đã triển khai mô hình phân loại chất thải rắn sinh hoạt thí điểm tại các quận nội thành. Không chỉ là những mô hình phân loại tại nguồn, thành phố còn đặt mục tiêu cải tổ toàn diện hệ thống thu gom, vận chuyển, xử lý, với yêu cầu nghiêm ngặt: không còn điểm cẩu rác thủ công, xe gom hở được thay bằng xe composite kín, các điểm tập kết rác phải sạch, không mùi, không nước rỉ, rác phải bỏ vào thùng kín, đúng giờ, đúng điểm.
 |
| Triển khai phân loại rác thải vẫn chưa đạt kỳ vọng như mong muốn |
Nhưng thực tế diễn ra không dễ như kỳ vọng. Nhiều phường nội đô nơi thí điểm, số hộ dân phân loại rác thải đúng quy định còn khá thấp. Mặc dù đã được tuyên truyền, dán poster hướng dẫn, nhưng phần lớn người dân vẫn không nắm rõ khái niệm “rác tái chế” hay “rác còn lại” chứ chưa nói đến rác thải cồng kềnh. Một số hộ dùng tới ba thùng rác trong không gian sinh hoạt chật hẹp, không ít người khác thì có thực hiện phân loại nhưng cuối cùng lại… dồn tất cả ra một điểm vì không có thùng rác công cộng tương ứng.
Mặc dù Hà Nội đã yêu cầu đầu tư đồng bộ xe thu gom kín, thùng rác chia ngăn, nhưng đến đầu năm 2025, nhiều phường vẫn dùng xe kéo tay, chưa thay thế phương tiện. Một số tuyến phố thiếu điểm tập kết rác phù hợp, nước rỉ rác tràn ra hè phố, gây mất mỹ quan và bốc mùi hôi khó chịu. Nhiều điểm “thí điểm phân loại” nhưng vẫn chỉ dừng lại là nơi phát túi rác và dựng biển tuyên truyền. Hạ tầng chưa theo kịp chủ trương khiến cho người dân vẫn coi phân loại là hình thức, chưa mang lại hiệu quả thiết thực.
Cùng với hạ tầng, cơ chế xử phạt và giám sát việc thực hiện cũng chưa vận hành hiệu quả. Mặc dù Nghị định 45/2022/NĐ-CP quy định rõ mức xử phạt đối với hành vi không phân loại rác tại nguồn, tuy nhiên trên thực tế, có rất ít trường hợp bị xử lý. Các tổ công tác môi trường ở phường còn mỏng, không có thiết bị theo dõi, thiếu cơ chế truy xuất nguồn gốc vi phạm. Ngay cả khi có camera an ninh, việc xác định ai vứt rác sai quy định trong khu dân cư đông đúc cũng là điều rất khó.
Chính sách thu giá dịch vụ theo túi rác, một hình thức buộc người dân phải phân loại đúng để được thu gom, cũng đang gặp vướng mắc. Không có cơ chế giám sát minh bạch, doanh nghiệp thu gom loay hoay trong việc tính phí, người dân thì không rõ mình đang trả tiền cho loại rác nào.
Cùng với Hà Nội, thí điểm phân loại rác thải tại nguồn được thực hiện ở nhiều địa phương trên cả nước. Tuy nhiên, mỗi địa phương lại có cách thực hiện khác nhau. Sự khác nhau về tiềm lực kinh tế, công nghệ giữa các địa phương sẽ dẫn tới những quy trình phân loại, xử lý rác thải khác nhau. Điều này lại gây ra chính khó khăn cho các địa phương khi phải tiếp tục tìm ra lời giải phù hợp dựa trên quy định của Luật Bảo vệ môi trường 2020. Có thể nói, việc phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn đang gặp khá nhiều khó khăn, không chỉ từ người dân mà chính từ các đơn vị thu gom chất thải rắn sinh hoạt.
Khó cả cho doanh nghiệp thu gom
Không chỉ vướng ở người dân hay cơ sở hạ tầng, chính các doanh nghiệp vệ sinh môi trường, lực lượng nòng cốt trong thu gom rác thải cũng đang gặp khó. Hiện tại đơn giá thu gom vẫn được tính theo phương thức cũ, không phân biệt loại rác, khiến đơn vị không thể bố trí đủ nhân lực, phương tiện để thu gom riêng từng nhóm rác như quy định. Việc đơn giá thu gom thấp ảnh hưởng trực tiếp đến việc tái đầu tư vào phương tiện thu gom cũng như nhân lực phục vụ thu gom rác thải.
 |
| Phân loại rác hiệu quả giải quyết không chỉ bài toán môi trường mà còn cả bài toán kinh tế cho doanh nghiệp và địa phương |
Theo đó, toàn bộ hệ thống duy trì vệ sinh môi trường tại Hà Nội vẫn áp dụng một đơn giá đồng nhất cho toàn bộ khối lượng rác, trong khi việc phân loại, thu gom rác cồng kềnh, rác tái chế hay rác nguy hại đều đòi hỏi quy trình và phương tiện riêng biệt. Nếu thực hiện phân loại rác tại nguồn đúng quy định, đơn vị thu gom phải tách tuyến vận chuyển, đầu tư xe hai ngăn, bố trí bãi tập kết trung gian, đồng thời thực hiện phân loại tinh tại điểm trung chuyển nếu người dân phân loại chưa đạt yêu cầu.
Bên cạnh đó, việc bố trí đất cho trạm trung chuyển, điểm tập kết rác tại các quận nội đô gần như “bất khả thi” do thiếu quỹ đất. Trong quá trình triển khai, rất nhiều kế hoạch phải điều chỉnh vì không tìm được vị trí thích hợp.
Việc áp dụng túi phân loại rác và chi trả giá dịch vụ thu gom, vận chuyển, xử lý rác thải thông qua túi cũng gặp phải nhiều khó khăn trong việc phân phối túi, quản lý, giám sát việc sử dụng túi cũng như bố trí nhân lực để duy trì.
Đứng trước những thách thức từ cả ý thức người dân và khó khăn của các doanh nghiệp thu gom, xử lý rác thải, việc đưa ra lời giải cho việc phân loại và thu gom cũng có thể thay đổi theo từng địa phương, phụ thuộc năng lực, hạ tầng cũng như công nghệ thu gom, xử lý. Nhưng dù khó khăn nào đi nữa, việc nghiên cứu giải quyết cụ thể từng vấn đề, từng khâu sẽ có thể đem lại nhiều giá trị tích cực hơn, góp phần giải quyết câu chuyện về rác bao năm nay vẫn chưa có hồi kết.
Giải pháp theo từng khâu
Tận dụng nhiều nguồn tài chính nhằm thúc đẩy hoạt động phân loại rác thải tại nguồn
Hàng năm, Nhà nước đều rót nguồn ngân sách cho hoạt động bảo vệ môi trường và nguồn tiền này chiếm tới 2% GDP. Các địa phương có thể sử dụng nguồn kinh phí này vào công tác phân loại rác thải tại nguồn. Cùng với đó, khi Bộ Nông nghiệp và Môi trường hoàn thiện Thông tư hướng dẫn các địa phương thực hiện luật đầu tư theo hình thức đối tác công - tư (PPP) trong xử lý nước thải và chất thải sinh hoạt việc có thêm nguồn lực để thúc đẩy hoạt động phân loại rác thải tại nguồn cũng như thúc đẩy xử lý rác thải hiệu quả là hoàn toàn có cơ sở.
Bên cạnh đó, cơ chế tài chính đến từ chính sách trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất, yêu cầu nhà sản xuất phải thu gom, xử lý một tỉ lệ sản phẩm hàng hóa nhất định so với lượng hàng hóa bán ra thị trường. Đồng thời còn các nguồn tài chính xanh, tín dụng xanh, trái phiếu xanh hay nguồn tài chính nội sinh từ hoạt động phát thải của người dân.
Như vậy, thúc đẩy hoạt động phân loại rác thải tại nguồn bằng nhiều nguồn tài chính là hoàn toàn có cơ sở, nó cũng tạo ra tiền đề lớn cho thúc đẩy kinh tế tuần hoàn từ rác thải.
Giải quyết vấn đề cốt lõi đến từ nhận thức trong người dân
Khó khăn trong việc thực hiện phân loại rác tại hộ gia đình là do người dân thiếu ý thức, thiếu sự trách nhiệm với công cuộc bảo vệ môi trường cũng như chưa lan tỏa được việc phân loại đến các thế hệ trẻ trong chính gia đình. Vì vậy, sự hướng dẫn, giám sát và khuyến khích từ phía chính quyền địa phương; hình thành thói quen bằng sự kết hợp giữa quy định pháp lý, hạ tầng kỹ thuật, giáo dục nhận thức và công nghệ giám sát hiện đại là hoàn toàn cần thiết, có ý nghĩa quan trọng và mang tính bản lề. Cùng với đó, để có thể thực hiện tốt việc phân loại rác tại nguồn cần có nhiều hơn nữa các chiến dịch tuyên truyền liên tục, hướng dẫn sử dụng, phân lại và cung cấp các túi rác có mầu sắc khác nhau để người dân dễ phân biệt rác tái chế và rác thải sinh hoạt.
Công nghệ cao, hỗ trợ thu gom, phân loại và xử lý
Hà Nội cũng đang đẩy nhanh phát triển các nhà máy xử lý rác thải bằng công nghệ hiện đại, thu hồi năng lượng và thân thiện môi trường theo quy hoạch được duyệt; phát triển các dự án tại khu vực phía nam, tây nam của thành phố như Khu xử lý chất thải rắn Châu Can, huyện Phú Xuyên, để điều chỉnh phân luồng rác thải đúng quy hoạch, loại bỏ hoàn toàn chôn lấp; xây dựng nền tảng quản lý giám sát tích hợp thông minh, chuyển đổi số.
Tuy nhiên, để hiệu quả thu gom, xử lý rác thải hiệu quả hơn, việc tính toán đến các dây chuyền công nghệ hiện đại trong việc phân loại rác bằng công nghệ cao có sử dụng trí tuệ nhân tạo, robot… tích hợp hệ thống điều khiển, giám sát tự động cũng phải từng bước được nghiên cứu, xây dựng kịch bản và triển khai khi có cơ sở.
Chỉ có cách giải quyết từng khâu, theo kế hoạch, lộ trình bài bản, hợp lý thì những thách thức môi trường đến từ phân loại, thu gom, xử lý rác thải mới dần được hé mở, qua đó thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn, làm giảm khối lượng rác thải được xử lý cuối cùng, tăng tỷ lệ tái chế, tạo động lực cho việc ngăn ngừa và giảm chất thải tại nguồn và kiến tạo một không gian xanh hơn, đẹp hơn cho chính người dân Thủ đô.